Jurriaanse Zaal van Concertgebouw de Doelen te Rotterdam om 20.15 uur
Borodin Quartet
Ruben Aharonian viool
Sergej Lomovski viool
Igor Naidin altviool
Vladimir Balshin cello
Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893): Album pour enfants opus 39 (1878)
bewerking voor strijkkwartet door Rostislav Dubinsky
Ludwig van Beethoven (1770-1827): Strijkkwartet in A opus 18 nr.5 (1798-1800)
Allegro
Menuetto
Andante cantabile (Thema en variaties)
Allegro
PAUZE
Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975): Strijkkwartet nr.2 in A opus 68 (1944)
Ouverture: Moderato con moto
Recitatief en Romance: Adagio
Wals: Allegro
Thema en variaties
Borodin Quartet
De leden van het Borodin Quartet zijn met recht doorgewinterde kamermusici: het kwartet bestaat dit jaar maar liefst 72 jaar! Natuurlijk waren er in de loop van de jaren bezettingswisselingen – en zelfs een naamwisseling: de eerste tien jaar van zijn bestaan ging het kwartet als Moskou Filharmonisch Kwartet door het leven – maar de traditie leefde voort van de ene samenstelling in de andere.
De kwartetleden willen zich gezamenlijk geheel in dienst stellen van de wensen van de componist, wat uitvoeringen vervuld van intensiteit en focus oplevert. Het ensemble richt zich op de meesterwerken uit het kwartetrepertoire en heeft een reputatie hoog te houden op het gebied van Russische muziek, in het bijzonder die van Borodin en Sjostakovitsj. De laatste fungeerde jarenlang als een persoonlijke mentor bij de uitvoering van zijn kwartetten. De interpretatie van Sjostakovitsj’ complete kwartetoeuvre door het Borodin Quartet wordt dan ook wereldwijd als zeer gezaghebbend beschouwd. Befaamd zijn de cycli met de complete strijkkwartetten van Sjostakovitsj die het Borodin Quartet wereldwijd verzorgde, onder meer in Wenen, Zürich, Frankfurt, Madrid, Lissabon, Sevilla, Londen, Parijs, Amsterdam en New York.
Het Borodin Quartet werd in 1945 gevormd door vier studenten van het conservatorium van Moskou. De vroegere cellist Valentin Berlinski was het langst lid van het kwartet, hij trad terug in 2007 en overleed in december 2008. Naast optredens met strijkkwartetten concerteerde het Borodin Kwartet met musici als Dmitri Sjostakovitsj, Svjatoslav Richter, Mstislav Rostropovitsj, Yuri Basjmet, Elisabeth Leonskaja, Natalia Gutman, Elisso Virsaladze en Christoph Eschenbach. Verder geeft het Borodin Kwartet regelmatig masterclasses. Voor het zestigjarige bestaan twaalf jaar geleden voerde het Borodin Quartet de complete strijkkwartetten van Beethoven uit in Amsterdam en Wenen. Verder waren er galaconcerten in Moskou, Londen en Parijs en recitals in Madrid, Rotterdam, Brussel, Genève, München, Lissabon, Barcelona, Athene, Keulen, Istanboel, Zürich, Berlijn en New York.
De omvangrijke discografie van het Borodin Quartet bevat vele uitgaven die in de prijzen vielen, waaronder die met de strijkkwartetten van Tsjaikovski en Miaskovsk
Kleurrijke miniaturen
Dit strijkkwartetprogramma begint met muziek van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski, maar niet met een van zijn drie strijkkwartetten. Het gaat hier om een bewerking voor strijkkwartet door altviolist Rostislav Dubinsky van de 24 stukjes voor piano van Tsjaikovski’s Album pour enfants opus 39. Het album kwam op papier in 1878 toen Tsjaikovski moest bijkomen van een zenuwinzinking op het landgoed Brailov van zijn mecenas en penvriendin Nadezjda von Meck. Hij had net zijn Vierde symfonie en de opera Evgeni Onegin achter de rug en had zich onverwachts in een huwelijk gestort, om geruchten over zijn homoseksualiteit de kop in te drukken. Het huwelijk werd op doktersadvies ontbonden en de componist van achtendertig trok zich terug op het platteland. Daar werkte hij aan deze lieftallige pianostukjes als remedie, om vergetelheid te vinden. Natuurlijk ging hij bij deze muziek voor kinderen te rade bij Schumanns Kinderszenen van dertig jaar eerder. En hij beperkte zich niet tot typisch Russische sprookjes, liedjes en taferelen, daarvoor was hij teveel kosmopoliet. Vandaar ook associaties met Frankrijk, Italië en Duitsland. Kleurrijke miniaturen voor kleine en grote mensen zijn het, van nauwelijks een minuut, sommige net wat langer. Heel mooi dat ze een nieuw leven kregen in een bewerking voor strijkkwartet en hier zo lichtjes het ‘echte’ werk voor strijkkwartet komen inleiden.
1 Ochtendgebed
2 Een Winterochtend
3 Stokpaard
4 Moeder
5 Mars van de houten soldaatjes
6 De zieke pop
7 De begrafenis van de pop
8 Wals
9 Mijn nieuwe pop
10 Mazurka
11 Russisch lied
12 De Boer speelt zijn accordeon
13 Volkslied: Kamarinskaja
14 Polka
15 Italiaans lied
16 Oud Frans lied
17 Duits lied
18 Napolitaans lied
19 Het oude sprookje van de kindermeid
20 De heks Baba-Yaga
21 Zoete dromen
22 Lied van de leeuwerik
23 De orgeldraaier
24 In de kerk
Beethoven en de geest van Mozart
Ludwig van Beethoven was een jongeman van 28 toen hij in Wenen zijn best deed ‘de hoflucht’ uit het eminente en hoofse genre van het strijkkwartet weg te blazen. De zes Strijkkwartetten opus 18 wekten daarom bij het Weense publiek zowel bewondering als verbazing. Niettemin worden ze tegenwoordig wel eens omschreven als Haydn-kwartetten in de taal van Beethoven. Het Strijkkwartet in D opus 18 nr. 5 opent met een thema dat zo van Mozart had kunnen stammen. Maar veel van de muziek herinnert sterk aan Beethovens eigen Sonate voor viool en piano opus 12 nr. 2, een werk in dezelfde toonsoort en nog maar recentelijke gecomponeerd. Opvallend in het eerste deel met zijn optimistische eerste thema en een serieus tweede thema, is de zeer beperkte doorwerking, alsof Beethoven de zaken eenvoudig heeft willen houden. Ook het bevallige Menuet (tweede deel) is eenvoudig en subtiel, met de meest vooruitstrevende episoden van het hele kwartet in het Trio. Sommige commentatoren hoorden er al Schubert in. Mozartiaans is het derde deel, Andante cantabile, waarvoor waarschijnlijk Mozarts Strijkkwartet in A KV 464 model heeft gestaan. Op een eenvoudig langzaam thema volgen vijf variaties. Ook door het levendige slotdeel stroomt opnieuw de geest van Mozart.
Echo’s van klezmer
‘Deze muziek is opzettelijk onharmonisch, chaotisch en onmogelijk te onthouden. Dit is spelen met obscure zaken. Zoiets kan slecht aflopen.’ Zo heette het dreigend in een berucht artikel in de Pravda in 1934. Ook de kop sprak boekdelen: ‘Chaos in plaats van muziek’. Hij was door Stalin zelf gedicteerd. Het muziekwerk dat zijn toorn gewekt had was de opera Lady Macbeth van Mtsensk van Dmitri Sjostakovitsj die in Leningrad voor korte tijd op de planken was gebracht. De opera veroorzaakte een van de grootste schandalen uit de muziekgeschiedenis. Sjostakovitsj’ reactie op deze terreur was zijn ‘emigratie naar het innerlijk’. Naast openbare werken die hij schreef als een soort bewijs van goed gedrag componeerde hij zijn persoonlijke bekentenismuziek uitsluitend voor de bureaula. Het was wachten op betere tijden, op politieke dooi, op de dood van Stalin.
Maar zover was het nog niet toen Sjostakovitsj zijn Strijkkwartet nr. 2 opus 68 op papier zette, in september 1944. De première was op 9 november dat jaar door het Beethoven Kwartet, toen ook het Tweede pianotrio ten doop werd gehouden, met Sjostakovitsj achter de vleugel. Sinds de Russische invasie door de nazi’s in 1941 had Sjostakovitsj geen strijkkwartetten meer geschreven, maar na de overwinning door de Sovjets kwam een van zijn langste kwartetten op papier (vergelijkbaar met het Vijftiende): maar liefst 35 minuten! Toch klinken hier geen marcherende soldatenlaarzen of militair triomfgeschal, maar echo’s en omspelingen van Russische volksmuziek. En te horen aan de overmatige secundes in de melodieën en het gesyncopeerde ritme (ritme tegen de maat in) heeft Sjostakovitsj die gekleurd naar de joodse muziek uit zijn land, de klezmermuziek van de ook in Rusland onderdrukte religieuze minderheid.
Clemens Romijn
volgend concert: dinsdag 10 oktober 2017
Liza Ferschtman met het Calefax Rietkwintet spelen Bach, Ravel, Franck, Ysaÿe en Van Geel